अवकाश तंत्रज्ञान क्षेत्रातील दुसरी महत्त्वाची घटना - उपग्रह इंधन पुनर्भरण तंत्रज्ञान

अवकाश तंत्रज्ञान क्षेत्रातील दुसरी महत्त्वाची घटना' - उपग्रह इंधन पुनर्भरण तंत्रज्ञान

दुचाकी किंवा चार चाकी गाडी चालवतांना इंधन कमी

झाले की आपण लगेच पेट्रोल पंपावर जाऊन टाकी फुल्ल करतो आणि उरलेलं अंतर कापतो. जे जमिनीवर शक्य आहे ते आकाशात आणि पाण्यावरही शक्य आहे. हवेतल्या हवेत इंधन भरत लढाऊ-मालवाहू विमाने, हेलिकॉप्टर त्यांचा पल्ला वाढवतात. भर समुद्रात युद्धनौका दुसऱ्या जहाजातून-टॅकरमधून इंधन भरत समुद्रातील संचार कायम ठेवतात. एवढंच काय आपण आपल्या मोबाईलची बॅटरी डाऊन होत आली तर ती रिचार्ज करतो, थोडक्यात एकप्रकारे इंधनच भरतो. 

आता असं इंधन भरणं अवकाशात म्हणजे पृथ्वीच्या बाहेर शक्य झालं आहे. यामुळे कृत्रिम उपग्रहांची कालमर्यादा वाढवणे शक्य झालं आहे.

कृत्रिम उपग्रह हे अर्थात महागडे असतात आणि त्यांना अवकाशात पाठण्यासाठीही तेवढाच खर्च करावा लागतो. उदा.. भारताने 11  डिसेंबर 2019 ला PSLV C 48 या रॉकेटच्या सहाय्याने RISAT 2BR1 हा उपग्रह प्रक्षेपित केला. या उपग्रहाची किंमत अंदाजे 350 कोटी एवढी आहे, तर प्रक्षेपणाचा खर्च हा 250 कोटींच्या घरांत आहे. 628 किलो वजनाच्या या उपग्रहाचा कार्यकाल हा 5 वर्ष निश्चित केला आहे. पाच वर्ष का तर या काळांत उपग्रहामधील इंधन ( जे  उपग्रहाच्या वजनाच्या साधारण 80 टक्के असतं ) संपणार आहे. समजा या उपग्रहांमध्ये अकाशातच इंधन परत भरलं तर याचा कार्यकाल आणखी काही वर्ष सहज वाढवता येणार आहे. म्हणजेच एका महागड्या उपग्रहाकडून आणखी काम करुन घेता येणार आहे.

एप्रिल महिन्यात अवकाशात नेमकं हेच 'करुन दाखवलं' गेलं आहे. 

अमेरिकेतील Intelsat नावाची खाजगी कंपनी विविध देशांमध्ये विविध उपग्रहांच्या सहाय्याने दळणवळण सेवा देत असते. म्हणजे टीव्ही, इंटरनेट, सॅटेलाईट फोन सुविधा देत असते . या कंपनीने  Intelsat-901 नावाचा 4,723 किलो वजनाचा उपग्रह जून 2001 मध्ये अवकाशात साधारण 35,000 किमीपेक्षा जरा जास्त उंचीवर पाठवला होता. त्याचा कार्यकाल सुरुवातीला 13 वर्षे निश्चित होता. मात्र अधिकचे इंथन उरल्याने या उपग्रहाने 2019 पर्यंत व्यवस्थित काम केले. आता इंधन संपत आलेला उपग्रह हा सर्वसाधारण परत पृथ्वीच्या कक्षेत आणून नष्ट केला जातो, नाहीतर तो कचरा म्हणून पृथ्वीभोवती फिरत रहायचा आणि अन्य अवकाश मोहिमांसाठी धोकादायक ठरायचाय. तेव्हा कंपनीने या उपग्रहाला graveyard orbit मध्ये पार्क करुन ठेवले. म्हणजे 36,000 किमीच्या आणखी वर आणून ठेवले. त्यानंतर या उपग्रहाला पृथ्वीच्या वातावरणात आणायचे नियोजित होते. 

तोपर्यंत कृत्रिम उपग्रहात इंधन भरून त्याचा कार्यकाल वाढवता येईल का.....अशी चर्चा अवकाश तंत्रज्ञान क्षेत्रात सुरु झाली होती.

अवकाश तंत्रज्ञान क्षेत्रातील बलाढ्य Northrop Grumman या अमेरिकेतील कंपनीने मग उपग्रह इंधन पुनर्भरण तंत्रज्ञानाचे शिवधनुष्य उचलले. या कंपनीने Mission Extension Vehicle -1  ( MEV -1 ) हा साधारण 2000 किलोपेक्षा जास्त वजनाचा उपग्रह रशियाच्या प्रक्षेपकांच्या सहाय्याने अकाशात सोडला. या  MEV -1 ची कक्षा वाढवत नेत हा उपग्रह Intelsat-901 मागे यशस्वीपण आणला गेला. मग या  MEV -1 उपग्रहाने हळुहळु जागा बदलत तो Intelsat-901 च्या मागे पोहचला आणि यशस्वीपणे त्याला जोडला गेला. मग सुमारे 6 तासांच्या प्रक्रियेनंतर  MEV -1 मधील इंधन साठा हा Intelsat-901मध्ये भरला गेला. अर्थात किती इंधन हे  Intelsat-901 मध्ये भरले गेले हे जाहिर करण्यात आलेले नाही. असं असलं तरी  Intelsat-901 चा कार्यकाल हा चक्क पाच वर्षांनी वाढवण्यात आल्याचं नंतर जाहिर करण्यात आलं. 2 एप्रिलला  Intelsat-901ने पूर्वीप्रमाणे काम करणे सुरुही केले. या यशस्वी प्रक्रियेमुळे Intelsat कंपनीने आणखी एका उपग्रहात इंधन भरण्याची ऑर्डरही Northrop Grumman कंपनीला देऊन टाकली आहे. 

( Northrop Grumman कंपनीने या घडामोडीचे एक सुंदर ऐनिमेशन तयार केले आहे. ते जरुर बघावे...

https://www.youtube.com/watch?v=iJI6I3rr8bQ )

अर्थात ही प्रक्रिया म्हणावी तेवढी सोपी नाही. कारण मुळातच सुमारे 36 हजार किमी एवढ्या उंचीवर सेकंदाला काही किलोमीटर वेगाने जाणाऱ्या उपग्रहाबरोबर प्रवास करणे, त्याच्याशी जोडणे, इंधन भरणे हे अत्यंत आव्हानात्मक होते. जराशी चुक उपग्रह निकामी करण्यास कारणीभूत ठरु शकली असती. किंवा हा सर्व खटाटोप करतांना जर उपग्रहांची कक्षा आणि दिशा बदलली गेली असती तर इतर कृत्रिम उपग्रहांना धोका निर्माण झाला असता. 

उपग्रह इंधन पुनर्भरण तंत्रज्ञान हे अवकाश तंत्रज्ञान

क्षेत्रात ही एक क्रांतीकारी घटना आहे. अर्थात हे तंत्रज्ञान पुढील काही वर्षात आणखी सोपे होईल यात शंका नाही. मात्र या घटनेमुळे कृत्रिम उपग्रहांचा वापर करण्याची संकल्पनाच आमुलाग्र बदलून जाणार आहे. अत्यंत महागडे ठरलेले कृत्रिम उपग्रहांचे क्षेत्र स्वस्त होईल. ही संकल्पना अधिक व्यापक करत अवकाशात इंधन साठा करत वेळोवेळी उपग्रहांचा कार्यकाल वाढवता येतील. काय माहिती या तंत्रज्ञानामुळे उपग्रहांचे भविष्य किती आणि कसे बदलून जाईल ते. 

या घटनेचा आणि सर्वसामान्यांचा तसा काहीही संबंध नाही. पण अशी घटना दुरगामी बदलांची नांदी ठरणार आहे यात शंका नाही. या घटनेचे महत्व माहित व्हावे म्हणून लिहिण्याचा हा नसता खटाटोप.......