' विक्रांत 'चे फुटके नशीब

सध्या छत्रपती शिवाजी महाराज, डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर आणि शाहू महाराज यांच्या स्मारकाबद्दलचा वाद जोरात सुरु आहे. स्मारक उभारून त्या ठिकाणी संबंधित महापुरुषाचे तेवढंच मोठं संग्रहालय उभं करण्याचा विचार सुरु आहे. हा वाद अनेक महिने पुन्हा पुन्हा पद्धतशीरपणे उकरुन काढला जातो. कारण यामध्ये कोणाला काहीना का होईना काही राजकीय फायदा नक्कीच आहे. मात्र एका स्मारक वजा संग्रहालयाकडे सोयीस्करदृष्टया दुर्लक्ष केलं जात आहे, फक्त आत्ता नाही तर गेली 15 वर्षे. त्या संग्रहालयाचा विषय कोणी उकरुन काढला नाही, काढला जात नाही, यावर कोणी राजकारण केलं नाही, करत नाही, कारण त्या संग्रहालयामुळे कुठल्याही राजकीय पक्षाला कुठलाच राजकीय, सामाजिक फायदा होणार नाहीये, त्यामुळे मतांच्या संख्येत वाढ होणार नाहीये. हा विषय किंवा हा वाद म्हणजे भारताची पहिली विमानवाहू युद्धनौका आयएनएस विक्रांतच्या संग्रहालयाचा, स्मारकाचा.

1997 ला नौदलाच्या सेवेतून सन्मानाने निवृत्त झालेली ही नौदलाची पहिली विमानवाहू युद्धनौका नौदलाच्या तळामध्ये जागा अडवून उभी आहे. तब्बल 68 वर्षे जुनी ही युद्धनौका वारंवार दुरुस्ती करुन आता ती दुरुस्तीच्या पलिकडे गेली असल्याचं खुद्द नौदलाचं म्हणणं आहे. नुकत्याच म्हणजे 4 डिसेंबरला झालेल्या नौदल दिनानिमित्त ही युद्धनौका सर्वसामान्यांसाठी बंद ठेवण्यात आली होती. कारण हजारो पर्यंटकांचा भार पेलणं आता युद्धनौकेला शक्य नसल्याचं नौदलाने स्पष्ट केलंय. या युद्धनौकेचं काय करायचं असा प्रश्न नौदलाने संरक्षण विभागाला विचारला आहे. थोडक्यात ही युद्धनौका भंगारात काढायची का असा विचार नौदल करत आहे. तेव्हा या युद्धनौकेचं संग्रहालय का केलं जात नाही, काय अडचणी आहेत, संग्रहालय करणे का गरजेचं आहे याचा आढावा घेऊया.

विक्रांतचा इतिहास

आयएनएस विक्रांतचे मूळ नाव एचएमएस हर्क्युलस. दुसरे महायुद्ध ऐन भरात असतांना 12 नोव्हेंबरला 1943 ला ब्रिटीशांनी या युद्धनौकेच्या बांधणीला सुरुवात केली. सुमारे 19,500 टन वजनाची विमानवाहू युद्धनौका 22 सप्टेंबर 1945 ला बांधून पूर्णही केली. मात्र तोपर्यंत महायुद्ध संपले होते. युद्धकाळात मोठ्या प्रमाणात कितीतरी युद्धनौका ब्रिटीशांनी बांधल्या होत्या. अर्थात युद्धाची आवश्यकता संपल्यावर अनेक युद्धनौका एकतर बाद केल्या किंवा राजकीय डावपेचाचा भाग म्हणून दुस-या देशांना विकल्या. 1957 ला भारताने ही एचएमएस हर्क्युलस विमानवाहू युद्धनौका भारताने विकत घेतली.

आयएनएस विक्रांत असे त्याचे नामकरण केलेली ही युद्धनौका नौदलाची पहिली विमानवाहू युद्धनौका ठरली. सी हॉकसारखी लढाऊ विमाने, Berquet Alize सारखरी पाणबुडीविरोधी विमाने, हेलिकॉप्टर अशी एकुण 20-22 विमाने आणि हेलिकॉप्टर या विमानवाहू युद्धनौकेवर राहू शकत होती. त्या काळातील म्हणजे 1987 पर्यंत आयएनएस विराट ही दुसरी विमानवाहू युद्धनौका दाखल होईपर्यंत विक्रांत ही नौदलातील सर्वात मोठी आणि महत्त्वाची युद्धनौका ठरली होती.

1962 च्या चीन विरुद्धच्या युद्धात विमानदलाबरोबर नौदलाचाही वापर झाला नाही. तर 1965 च्या युद्धात आयएनएस विक्रांतने समुद्रावर वर्चस्व ठेवत पाकिस्तान नौदलावर जरब ठेवली. प्रत्यक्ष युद्द करण्याचा प्रसंग मात्र आला नाही.

मात्र विक्रांतची खरी परिक्षा 1971 च्या पाकिस्तान विरुद्धच्या युद्धाने घेतली. अंदमान निकोबार बेटाजवळ तळ ठोकून असलेल्या विक्रांतने बंगलाच्या उपसागारात निर्विवाद वर्चस्व ठेवले. पूर्व पाकिस्तानची समुद्राच्या बाजूने नाकेबंदी करण्यात विक्रांतने महत्त्वाची भुमिका बजावली. एवढंच नाही 4 डिसेंबर 1971 ला विक्रांतवरील सी हॉक या लढाऊ विमानांनी पूर्व पाकिस्तानच्या चित्तगांव बंदरावर, नौदलाच्या तळावर जोरदार हल्ले केले. अनेक नौकांना बाहेर पडणे निव्वळ अशक्य करुन टाकले. 10 डिसेंबरपर्यंत विक्रांतवरुन लढाऊ विमानांचे हल्ले सतत सुरु होते. थोडक्यात 1971च्या पाकिस्तानविरुद्धच्या लढाईत लष्कर, वायू दलाबरोबर नौदलाचा आणि त्यामध्ये आयएनएस विक्रांतचा मोलाचा वाटा आहे.

सततचे नुतनीकरण करुन युद्धनौका वापरणे नंतर केवळ अशक्य झाले तेव्हा 31 जानेवारी 1997 ला आयएनएस विक्रांतला निरोप देण्यात आला आणि नौदलातून सन्मानाने निवृत्त करण्यात आली. तेव्हाच्या युती सरकराने या युद्धनौकेचे मोठे संग्रहालयात रुपांतर करण्याचा निर्णय घेतला. तेव्हा तात्पुरती का होईना विक्रांतला नौदलाच्या तळामध्ये उभी करण्याचा निर्णय घेण्यात आला.

तात्पुरती व्यवस्था झाली कायमस्वरुपी

1997 पासून भारताची पहिली विमानवाहू युद्धनौका जीचे निवृत्तीनंतर आयएमएस म्हणजेच इंडियन म्युझियम शिप विक्रांत असे नामकरण करण्यात आले, ती विक्रांत नौदलाच्या तळामध्ये सध्या उभी आहे. युद्धनौका निवृत्त झाल्याने संग्रहालयाची, त्यांच्या दुरुस्तीची जवाबदारी नौदलाबरोबर राज्य सरकारने उचलली. मात्र दुरुस्तीसाठी किंवा युद्धनौका तरंगण्यासाठी आवश्यक डागडुजीसाठी पैसे देण्याव्यतिरिक्त राज्य सरकारने काहीही केले नाही.

युद्धनौकेच्या कायमस्वरुपी स्मारकासाठी मुंबईजवळ विविध जागेचा शोधही सुरु केला. मात्र ना जागा नक्की करण्यात आली ना संभाव्य जागेसाठी कंत्राटदार नक्की करण्यात आला. विक्रांतच्या संग्रहालयचा आराखडा कागदावरच राहीला आहे. त्यामुळे विक्रांत नौदलाच्या तळावर कायमस्वरुपी तळ ठोकून आहे.

 ' विक्रांत ' नौदलाचे अंगावरचे दुखणे 

विक्रांतची लांबी सुमारे 213 मीटर आणि रुंदी 

39 मीटर आहे. एकुण 19,500 टन वजनाची युद्धनौका नौदलाच्या तळाची मोठी जागा व्यापून आहे. आधीच मुंबईतील नौदलाच्या तळावर अनेक मर्यादा आहेत. तटरक्षक दलाच्या युद्धनौकांना नौदलाला जागा द्यावी लागते. तसंच नौदलाच्या तळाच्या परिसरात मासेमारी, खाजगी, प्रवासी वाहतुकीच्या बोटींचा तळ आहे आणि मोठ्या प्रमाणात वाहतूक सुरु असते. त्यातच मुंबई पोर्ट ट्रस्ट आणि जेएनपीटी बंदरामुळे मोठ्या मालवाहू नौका नौदलाच्या तळाजवळून एका विशिष्ट जागेतून ( चॅनेलमधून ) ये-जा करत असतात. थोडक्यात नौदलाच्या तळाचे विस्तारीकरण केवळ अशक्य आहे. त्यामुळे युद्धनौका तळावर पार्क करतांना नौदलाला काटेकोरपणे नियोजन करावे लागते. ज्या युद्धनौकेचा सामरिकदृष्ट्या काहीही उपयोग नौदलाला नाही त्या युद्धनौकेसाठी भली मोठी जागा तळावर राखून ठेवण्याची वेळ नौदलावर आली आहे. यामुळे महत्त्वाच्या युद्धनौका नौदलाला तळाबाहेर उभ्या करव्या लागतात.विक्रांतचा खर्च जरी पूर्णपणे नौदलाकडे नसला तरी विक्रांतला सांभाळणे म्हणजे पांढरा हत्ती पोसण्यासारखे नौदलाला झाले आहे.

त्यामुळेच दुरुस्तीच्या पलिकडे गेलेल्या या विमानवाहू युद्धनौकेबद्दल एकदाचा काय तो निर्णय घ्या असं पत्र पश्चिम नौदलाने नौदलाच्या मुख्यालयाला लिहिलं आहे. अर्थात या समस्येची पूर्णपणे जाण ही नौदलाच्या वरिष्ठ अधिका-यांना आहेच. थोडक्यात एकेकाळी देशाची शान असलेली विक्रांत नौदलाला नकोशी झालेयी आणि राज्य सरकारला तर याबद्दल काहीच देणंघेणं नाहीये. त्यामुळे या विक्रांतचे स्मारक किंवा संग्रहालय करण्याचे घोषणा हवेतच विरली आहे.

परदेशातील नौदलाची संग्रहालये

परदेशात अमेरिकेसह अनेक देशांनी एकेकाळी वापरलेल्या , निवृत्त झालेल्या युद्धनौका प्राणपणाने जपल्या आहेत. एवढंच नाही तर त्या सुरक्षित करुन त्याचे संग्रहालयात रुपांतर करुन देशातील नागरीकांसाठी खूल्या ठेवत स्वाभिमान जागृत ठेवण्याचं काम केलं आहे.

याचे सर्वात सुंदर उदाहरण म्हणजे USS Arizona चे संग्रहालय. दुस-या महायुद्धात अमेरिकेचं ब्रम्हास्त्र असलेली 30,000 टन वजनाची ही युद्धनौका शत्रुपक्षाच्या रडारावर नेहमी असायची. पर्ल हार्बरच्या हल्ल्यात जपान्यांचं मुख्य लक्ष्य होतं ते म्हणजे USS Arizona. अचूक बॉम्बफेक करत या युद्धनौकेला जलसमाधी जपान्यांनी दिली. अमेरिकेच्या नौदलालसाठी हा खुप मोठा धक्का होता. युद्ध संपल्यावर बुडालेली जागा संरक्षित करण्यात आली. आता त्या जागेचे, बुडालेल्या अरिझोनाचे सुंदर अशा संग्रहालायात रुपांतर करण्यात आलं. स्वच्छ अशा पाण्यात बुडालेली अरिझोना बघण्यासाठी हजारो पर्यटक येत आहेत.

यावरुन एखादा देश युद्धनौकाचं संग्रहालायत रुपांतर करतांना किती काळजी घेतो, किती लक्ष देतो हे लक्षात येतं.

विक्रांतचे संग्रहालय का महत्त्वाचे    

देशामध्ये संग्रहालये अनेक आहेत, मात्र देशपातळीवर नावाजलेली संग्रहालये अगदी बोटावर मोजण्याइतकीच आहेत.त्यातच संरक्षण दलाकडेही संग्रहालये आहेत पण ती सर्वसामान्यांसाठी नेहमीच खुली असतात असे नाही किंवा सर्वांनाच ती नेहमी बघता येतात असे नाही. संरक्षण दल हे नेहमीच सर्वसामान्यांच्या आकर्षणाचे केंद्रबिंदू असते. त्यामुळे संरक्षण दलाबद्दल माहिती घ्यायला सर्वांना आवडते. मात्र अतिसुरक्षेच्या कारणामुळे संरक्षण दलाच्या अभिमान वाटाव्या असाव्या वास्तुंबद्दल, ठिकाणांबद्दल सर्वसामान्य नेहमीच दूर रहातो. त्यामुळेच विक्रांतच्या संभाव्य संग्रहालयाचे अनन्य सामान्य महत्व आहे.

संभावित आराखड्यानुसार विक्रांतचे संग्रहालय हे एका जमिनीवर असेल. म्हणजेच अख्खी युद्धनौका जमिनीवर नौदलाच्या तळासारख्या प्रतिबंधित क्षेत्रापासून दूर ठेवण्यात येईल. त्यामुळे पर्यंटक वर्षभर कधीही या संग्रहालयाला भेट देऊ शकतील. अर्थात हा आराखडा प्रस्तावित आहे, अजुन नक्की करण्यात आलेला नाही. असो......  

सध्याच्या विक्रांत संग्रहालयात एवढ्या गोष्टी आहेत की

संपूर्ण संग्रहालय बघण्यासाठी तीन तास सहज लागतात. पीएनएस गाझी या भारतीय युद्दनौकांनी बुडवलेल्या पाकिस्तानच्या पाणबुडीचे अवशेष, कराची बंदरावरील हल्ल्याबद्दलची माहिती, चित्तगांव बंदरावर केलेल्या हल्ल्याची माहिती, हेलिकॉप्टर, विमाने, विविध क्षेपणास्त्रे, नौदलाबदद्दलची छायाचित्रे अशी खचाखच माहिती आहे. पण त्याचबरोबर एवढी 10 मजली उंच विमानवाहू युद्धनौका बघणे हीच सर्वसामान्यांच्या दृष्टीने मोठी गोष्ट असते.

नौदल दिनानिमित्त काही दिवस का होईना विक्रांत सर्वसामान्यांकरता खूली केल्याने नौदलाचा इतिहास जवळून बघण्याची, थेट अधिका-यांकडून, नौसैनिकंकडून माहिती घेण्याची संधी यामुळे मिळते. यामुळे आपल्या गौरवशाली नौदलाचा अभिमान वाटल्यावाचून रहात नाही, प्रेरणा मिळेल ती वेगळीच.

   

मुंबईजवळ विक्रांतचे संग्रहालय तयार झाले तर ते मुंबईला भेट देणा-या पर्यटकांच्या दृष्टीने सर्वात मोठे आकर्षण असेल. आणखी एका पर्यटन स्थळाची भर पडणार आहे.  

सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे असे सर्वांसाठी वर्षभर खुले असू शकणारे, संरक्षण दलाची ( नौदलाची ) माहिती देणारे, इतिहास सांगणारे विक्रांत हे देशातील सर्वात भव्य संग्रहालय ठरेल. विशाखापट्टम इथे नौदलाचे पाणबुडीचे संग्रहालय जपण्यात आले होती. २००१ ला हे संग्रहालय कायमस्वरुपी बंद करण्यात आलं.

विक्रांत आणि बाळासाहेब

विक्रांतचा लिलाव करण्याचा निर्णय 1997 नंतर म्हणजे निवृत्त झाल्यानंतर घेण्यात आला होता. मात्र बाळासाहेब ठाकरे ह्यांच्या हस्तक्षेपाने हा लिलाव थांबवला गेला आणि राज्य सरकारने ही विक्रांत ताब्यात घेतली. याबद्दलची माहिती पुढील लिंकवर मिळू शकेल.

http://indiatoday.intoday.in/story/bal-thackeray-ins-vikrant-lifeline/1/229641.html

समारोप

असं असलं तरी विक्रांतचे भविष्य सध्या तरी अंधारात आहे. कधी एकदा विक्रांत तळावरुन बाजूला काढली जाते याची घाई नौदलाला झाली आहे. मात्र कुठलाच निर्णय होत नसल्यानं विक्रांतचा तळ दिवसेंदिवस गंजत चालला आहे जो आता दुरुस्तीपलिकडे गेला आहे. त्यामुळे गौरवशाली इतिहास असलेल्या भारताच्या पहिल्या विमानवाहू युद्धनौकेचे विक्रांतचे नशिब मात्र फुटकेच ठरण्याची शक्यता आहे असंच शेवटी दूर्देवाने म्हणावे लागेल.......