इस्रोचे नवे वर्ष आणखी दमदार...

इस्रोचे नवे वर्ष आणखी दमदार...

ऑगस्टमध्ये भरवशाच्या PSLV या प्रक्षेपकाच्या मोहिमेत अनपेक्षितपणे आलेल्या अपयशानंतर, चार महिन्यांच्या खंडानंतर, भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था म्हणजेच इस्रो पून्हा एकदा नव्या मोहिमांसाठी सज्ज झाली आहे. येत्या तीन महिन्यात म्हणजे जानेवारी - मार्च दरम्यान चार अवकाश मोहिमा इस्रोसाठी अत्यंत महत्त्वाच्या आहेत. 

जानेवारीच्या सुरुवातीला Catrosat - 2 सिरीजमधील आणखी एक उपग्रह PSLV या प्रक्षेपकाच्या सहाय्याने अवकाशात पाठवला जाणार आहे. Catrosat - 2 सिरीजमधील उपग्रहामुळे जमिनीवरील अत्यंत सुस्पष्ट छायाचित्रे घेता येतील ज्याचा नागरी वापराबरोबर सामरिक वापराकरताही - संरक्षण क्षेत्राकरताही उपयोग केला जाणार आहे. विशेष म्हणजे या मुख्य उपग्रहाबरोबर इतर देशांचे तब्बल 28 छोटे उपग्रह पाठवले जाणार आहेत. यापैकी 25 नॅनो आणि 3 मायक्रो सेटलाईट्स - उपग्रह असतील. यामध्ये फिनलँड देश हा भारताचा नवा ग्राहक असणार आहे.

त्यानंतर पुन्हा एकदा PSLV प्रक्षेपकाच्या सहाय्याने IRNSS - 1I हा दिशादर्शक उपग्रह पाठवला जाणार आहे.  हा उपग्रह स्वदेशी मिनी GPS 'नाविक' प्रणालीतील पहिला निकामी झालेल्या IRNSS 1A उपग्रहाची जागा घेणार आहे. त्यामुळे नाविक प्रणाली अधिक परिपूर्ण होणार आहे.

तर त्यानंतर वाढती चॅनेल्सची आणि इंटरनेटची मागणी लक्षात घेता अत्यंत महत्त्वाचा GSAT-6A उपग्रह GSLV - Mk 2 या प्रक्षेपकाच्या सहाय्याने पाठवला जाणार आहे. या उपग्रहामुळे इंटरनेटचा वेग वाढण्यास मदत होणार आहे.

या तीनही मोहिमा जानेवारी ते मार्चच्या सुरुवातीला पूर्ण होणे अपेक्षित आहे.

त्यानंतरची मार्चमधील आणखी एक मोहीम ही फक्त इस्रोच्याच नव्हे तर भारताच्या इतिहासातील एक मैलाचा दगड ठरणारी असेल, जगाचे लक्ष वेधून घेणार आहे ती म्हणजे..चांद्रयान - 2 मोहीम.

या मोहिमेत आपण 2008 प्रमाणे चंद्राभोवती एक यान - उपग्रह पाठवणार आहोत. पण त्यापुढे जात त्या यानातून आपण एक रोबोट चंद्रावर उतरवणार आहोत. एवढचं नाही तर या रोबोटमधून एक छोटा रोव्हर - यांत्रिक गाडी प्रत्यक्ष चंद्रभूमीवर धावणार आहे. याद्वारे चंद्राच्या मातीवर काही प्रयोग करत चंद्राचा अभ्यास करणार आहोत.

अशा मोहिमेमुळे चंद्रावर रोव्हर उतरवणार भारत हा रशिया - अमेरिका - चीन या नंतरचा जगातील चौथा देश ठरणार आहे. 

त्यामुळे नव्या वर्षातील पहिले 3 महिने इस्रोसाठी अत्यंत महत्त्वाचे ठरणार आहेत. 

मंगळयान - 2 मोहिमेच्या तयारीलाही याच 2018 या वर्षात सुरुवात होणार आहे. 

छोटे म्हणजे नॅनो - मायक्रो सॅटेलाईट - उपग्रह ज्याचे वजन एक किलो पासून 50 किलोपर्यंत असते. तेव्हा हे छोटे उपग्रह सोडण्यासाठी काही दिवसांत म्हणजे 7-8 दिवसांत सज्ज होणारा प्रक्षेपक - रॉकेट आपण विकसित करत आहोत ज्याचा खर्चही खूप कमी आहे. हे रॉकेट - प्रक्षेपक 2018मध्ये अवकाशात झेप घेतांना बघायला मिळणार आहे. 

असं असलं तरी नव्या 2018 या वर्षातील मार्च महिना सर्वात जास्त चर्चेत असेल, त्यावेळी फक्त आणि फक्त चांद्रयान - 2 मोहिमेची चर्चा असणार आहे.

इस्रोचा एक उपग्रह निकामी, नाविक प्रणाली अडचणीत

इस्रोच्या आत्तापर्यंतच्या वाटचालीत हे पहिल्यांदाच घडत आहे. उपग्रह प्रक्षेपित झाल्यावर अपेक्षित कालावधी आधी उपग्रह निकामी झाल्याची इस्रोमध्ये उदाहरणे आहेत. मात्र उपग्रह निकामी झाल्यावर बदली उपग्रह पाठवण्याची वेळ पहिल्यांदाच इस्रोवर आली आहे. 

स्वदेशी मिनी GPS प्रणाली ज्याचे नाव नाविक ( NAVIC - NAVigation with Indian Constellation ) असे ठेवण्यात आले आहे, ज्यामध्ये सात उपग्रह ( IRNSS - 1 A ते G ) भुस्थिर कक्षेत भ्रमण करत आहेत. या सातपैकी पहिला उपग्रह IRNSS - 1A हा तांत्रिक कारणांमुळे निकामी झाला आहे.

एकेकाळी GPS द्वारे माहिती देण्यास अमेरिकेने नकार दिल्यावर भारताने स्वबळावर नाविक प्रणाली विकसित केली आहे. नाविक प्रणाली ही भारतीय उपखंडात म्हणजे भारताच्या सीमेपासून सुमारे 1500 किमी अंतरापर्यंत दिशादर्शक प्रणालीचे काम करते. म्हणजेच या भागातील लष्करी वाहनांना, लढाऊ विमानांना , युद्धनौकांना दिशादर्शनास मदत करते. 

या प्रणाली / व्यवस्थेचा अजून GPS प्रमाणे नागरी वापर सुरू झालेला नाही. येत्या 2018 च्या सुरुवातीपासून या व्यवस्थेचा मोबाईल, सार्वजनिक - खाजगी वाहने, सरकारी - खाजगी विभागांमध्ये वापर सुरू होणार आहे. 

तर नाविक प्रणालीतील पहिला उपग्रह IRNSS 1A जुलै 2013 मध्ये पाठवला होता, या उपग्रहातील तीन पैकी 3 म्हणजे सर्व atomic clock ( अणूमधील कणांची स्पंदने या तत्वावर आधारित घडयाळ ) ज्यामुळे दिशादर्शनास मदत होते, ते एका मागोमाग निकामी झाले आहेत. शब्दशः निकामी म्हणजे त्यापासून मिळणा-या संदेशापासून दिशादर्शन करण्यात अचूकता मिळत नाहीये. उपग्रह मात्र ठणठणीत आहे.

तेव्हा या निकामी झालेल्या IRNSS 1A उपग्रहासाठी बदली उपग्रह  IRNSS 1H हा पाठवला जाणार आहे. त्याची तयारी पूर्ण झाली असून येत्या जुलै - ऑगस्ट महिन्यात PSLV C 39 मोहिमेद्वारे हा बदली उपग्रह अवकाशात धाडला जाणार आहे.

नाविकच्या प्रत्येक उपग्रहात प्रत्येकी 3 atomic clock आहेत. यापैकी पहिल्यातले तीनही निकामी झाले आहेत. पण त्यात आता आणखी दोन उपग्रहातील प्रत्येकी एक atomic clock मध्ये बिघाड झाल्याचे स्पष्ट झाले आहे. मात्र दोन atomic clock वर उपग्रह दिशादर्शनाचे काम करू शकतो त्यामुळे इतर दोन उपग्रह सोपवलेली कामगिरी पार पाडत आहेत. मात्र या धड्यामुळे इस्रो आता आणखी 2 उपग्रह ( ज्याला राखीव - stand by म्हणूयात ) येत्या काळात अवकाशात पाठवणार आहेत.

यामुळे येत्या काही महिन्यात नाविक प्रणालीतील ( सर्व उपग्रह गृहीत धरले तर ) उपग्रहांची संख्या 11 होणार आहे. 

दिशादर्शन प्रणालीसारख्या उपग्रहांच्या शृंखलेमध्ये राखीव उपग्रह दिमतीला ठेवले जातात. रशियाच्या गॅलिलियो ( GPS च्या ताकदीची प्रणाली ) सारख्या उपग्रहांच्या शृंखलेत अशीच समस्या निर्माण झाली होती. त्यावर राखीव उपग्रहांच्या सहाय्याने तोडगा काढला गेला. 

महत्त्वाचे म्हणजे इस्रोची स्वदेशी मिनी GPS प्रणालीतील पहिला उपग्रह जुलै 2013 ला अवकाशात धाडला तर सातवा एप्रिल 2016 मध्ये. आता या उपग्रहांच्या पूर्ण व्यवस्थेला एक वर्ष झाले असतांना नाविक अजून चाचण्यांच्याच पातळीवर आहे. भले त्याचा लष्करी वापर सुरू झाला असला तरी नाविकमध्ये तांत्रिक समस्यां येणे हे लष्करासाठी धोकादायकच आहे. या प्रणालीचा प्रत्यक्ष नागरी वापर सुरू व्हायला 2018 उजाडणार आहे. 

एकीकडे उपग्रह प्रक्षेपणामध्ये यशाची चढती कमान गाठणा-या इस्रोला ' नाविक ' मधील निकामी उपग्रहांमुळे एक वेगळीच डोकेदुखी निर्माण झाली आहे. बहुमूल्य अशा एका उपग्रहाची किंमत ही 120 कोटींच्या घरांत आहे. तसंच असा उपग्रह पाठवण्यासाठी पुन्हा उपग्रहाच्या किंमतीपेक्षा जास्त असा सुमारे 150 कोटी खर्च येतो.

तेव्हा ही तांत्रिक समस्या लवकरात लवकर दूर करत नाविक प्रणाली दोषमुक्त कशी होते, ही सेवा सर्वसामान्यांच्या आवाक्यात कधी आणली जाते हे बघणे महत्त्वाचे ठरणार आहे, ते इस्रोच्या प्रतिष्ठेचेही ठरणार आहे. 

इस्रोच्या हनुमान उडीची नांदी ५ जूनला.....

जूनचा पहिला आठवडा ( पाच जून ) हा दिवस भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था म्हणजेच इस्त्रोसाठी अत्यंत महत्त्वाचा असणार आहे. या दिवशी जीएसएलव्ही मार्क - ३ ( GSLV MK 3 ) हे प्रक्षेपक म्हणजेच रॉकेट GSAT -19 हा ३.२ टन वजनाचा उपग्रह अवकाशात भुस्थिर कक्षेसाठी प्रक्षेपित करणार आहे. या उड्डाणाचे काय वैशिष्ट्य आहे ते बघुया.

देशात वाहिन्यांची - चॅनेलची, इंटरनेट सेवेची, टेलिमेडिसीन, हवामानाबद्द्लच्या अपडेटची, संरक्षणदृष्ट्या संदेशवहनासाठी, आपत्कालीन व्यवस्थापनासाठी भुस्थिर उपग्रहांची मागणी दिवसेंदिवस वाढत आहे. हे भुस्थिर उपग्रह पृथ्वीपासून सुमारे ३६ हजार किमी एवढ्या उंचीवरुन पृथ्वीभोवती भ्रमण करत असतात. या उंचीवरुन फिरणारा उपग्रह जेव्हा पृथ्वीच्या परिवलन गतीबरोबर म्हणजेच पृथ्वी स्वत:भोवती फिरतांना ज्या वेगाने फिरते त्या वेगाशी समांतर फिरतो तेव्हा तो उपग्रह सतत त्याच जागी भासतो. 

अशा उपग्रहांवर जेवढी कामगिरी जास्त तेवढे ते अधिक वजनाचे, आकाराने मोठे असतात. साधारण जास्त कार्यकाल आणि जास्त कामगिरी सोपवलेल्या उपग्रहांचे वजन हे सध्याच्या काळात ३ टनापेक्षा जास्त आहे. 

भारताकडे सध्या दोन प्रकारचे प्रक्षेपक - रॉकेट आहेत जे उपग्रह प्रक्षेपित करत आहेत. 

भारताचा ज्या प्रक्षेपकावर सर्वात जास्त भरवसा आहे आणि ज्या प्रक्षेपकाने सलग 37 मोहिमा यशस्वी केल्या आहेत त्याचे नाव आहे पीएसएलव्ही - PSLV. पीएसएलव्ही या प्रक्षेपकाचा कमी उंचीपर्यंत म्हणजे 900 किमी उंचीपर्यंत कमी वजनाचे उपग्रह सोडण्यात हातखंडा आहे. तर भुस्थिर कक्षेपर्यंत पीएसएलव्ही जास्तीत जास्त ( फक्त ) १४०० किलो म्हणजेच १.४ टन वजनाचे उपग्रह वाहून नेऊ शकते.

जीएसएलव्ही मार्क - १,  जे आकाराने आणि वजनाने पीएसएलव्ही पेक्षा मोठे आहे, ज्यामध्ये रशियाचे क्रायोजेनिक इंजिन आपण वापरले , ते प्रक्षेपक भुस्थिर कक्षेपर्यंत १९०० किलो वजनाचा उपग्रह वाहून नेऊ शकत होते.

जीएसएलव्ही मार्क - २ प्रक्षेपक, ज्यामध्ये स्वदेशी बनावटीचे क्रायोजेनिक इंजिन वापरले गेले आणि नुकतंच या प्रक्षेपकाने दक्षिण आशियाई उपग्रह यशस्वरित्या सोडत सलग ४ मोहिमा य़शस्वी केल्या, ते प्रक्षेपक भुस्थिर कक्षेपर्यंत २२०० किलो वजनाचा उपग्रह वाहून नेऊ शकते.

म्हणजेच २.२ टन वजनापेक्षा जास्त उपग्रह जर भारताला अवकाशात पाठवायचा असेल तर विदेशी अवकाश संस्थांची मदत घ्यावी लागते. सध्या आपण युरोपियन स्पेस एजन्सीच्या सहाय्याने २.२ टन वजनापेक्षा जास्त वजनाचे उपग्रह अवकाशात धाडतो.

जेव्हा जेव्हा विदेशातील प्रक्षेपकाच्या सहाय्याने आपला उपग्रह पाठवला जातो त्या प्रक्षेपणासाठी ४५० कोटींपेक्षा कितीतरी जास्त रुपये मोजावे लागतात. हेच जर स्वदेशी प्रक्षेपण असेल तर पीएसएलव्हीच्या सहाय्याने अंदाजे १५० कोटी तर जीएसएलव्ही मार्क २ च्या सहाय्याने अंदाजे २२० कोटी रुपये एवढा खर्च येतो. 

थोडक्यात स्वदेशी प्रक्षेपण हे आपल्यासाठी अत्यंत स्वस्तात ठरते. आपले बहुमूल्य विदेशी चलन वाचते. 

म्हणूनच जीएसएलव्ही मार्क - ३ चे उड्डाण महत्त्वाचे ठरणार आहे. कारण यामुळे भारत थेट ४ टन म्हणजेच ४००० किलो वजनाचे उपग्रह भुस्थिर कक्षेत पाठवू शकणार आहे. यामुळे विदेशातून होणारा उपग्रह प्रक्षेपणाचा खर्च वाचेलच पण त्यापेक्षा महत्त्वाचे म्हणजे वजनदार उपग्रह विशेषतः संरक्षणासाठी आवश्यक असलेले बहुउपयोगी उपग्रह पाठवतांना दुस-या देशांवर अवलंबून रहावे लागणार नाही. 

या जीएसएलव्ही मार्क - ३ प्रक्षेपकामध्ये - रॉकेटमध्ये स्वदेशी बनावटीचे ( जीएसएलव्ही मार्क - २ मध्ये वापरलेल्या क्रायोजेनिक इंजिनपेक्षा ) अधिक शक्तिशाली असे २७ टन वजनाचे क्रायोजेनिक इंजिन वापरले जाणार आहे हे विशेष. या जीएसएलव्ही मार्क -३ चे पहिले प्रायोगिक उड्डाण पाच जूनला आहे. त्यामुळे ५ जून हा दिवस भारतासाठी - इस्त्रोसाठी अत्यंत महत्त्वाचा ठरणार आहे. 

हे उड्डाण यशस्वी झाल्यास भविष्यात कोणत्याही उपग्रह प्रक्षेपणासाठी भारताला दुस-या देशांवर अवलंबून रहावे लागणार नाही. जड / वजनदार उपग्रह वाहून नेण्याची क्षमता इस्रो मिळणार आहे. 

जगात अमेरिका, रशिया, युरोपियन स्पेस एजन्सी, जपान, चीन आणि अर्थात भारत या देशांकडे उपग्रह प्रक्षेपणाची, अवकाशात उपग्रह पाठवण्याची क्षमता आहे. या सर्व देशांच्या तुलनेत भारताच्या प्रक्षेपक - रॉकेटच्या सहाय्याने अत्यंत स्वस्तात उपग्रह पाठवता येतात, दुस-या शब्दात भारतामार्फत उपग्रह पाठवणे इतर देशांना स्वस्तात पडते. आत्तापर्यत भारताने स्वःताचे सुमारे 75 उपग्रह तर इतर देशांचे तब्बल 170 हुन अधिक उपग्रह अवकाशात पाठवले आहेत. यावरून भारताने अवकाश क्षेत्रात कसा विश्वास कमावला आहे, नाव कमावले आहे हे लक्षात येते. 

फक्त आत्तापर्यंत कमी वजनाचे उपग्रह पाठवण्यासाठी इतर देश भारताकडे येत होते. जीएसएलव्ही मार्क 3 मोहिम यशस्वी झाली तर भविष्यात वजनदार उपग्रह पाठवण्यासाठीसुद्धा इतर देश भारताकडे वळतील.

तसंच भविष्यात क्रायोजेनिक इंजिनची क्षमता वाढवत, प्रक्षेपकात गुणात्मक बदल करत ४ टन पेक्षाही जास्त वजनाचे उपग्रह भुस्थिर कक्षेत पाठवता येणार आहेत. 

भविष्यात भारतीय अतंराळवीर अवकाशात पाठवण्यासाठी जीएसएलव्ही मार्क -३ सारख्या भरभक्कम प्रक्षेपकाची गरज भासणार आहेच. 

१८ डिसेंबर २०१४ ला जीएसएलव्ही मार्क ३ चे उड्डाण झाले होते मात्र त्यामध्ये क्रायोजेनिक इंजिन वापरण्यात आले नव्हते. जीएसएलव्ही मार्क २ पेक्षा कितीतरी वेगळ्या आकाराच्या, अवाढव्य अशा जीएसएलव्ही मार्क -३ या  रॉकेटच्या उभारणीचा, हाताळण्याचा अनुभव यावा यासाठी हे उड्डाण झाले. ( तुलना करण्यासाठी शेवटचा फोटो बघावा ). या उड्डाणात अतंराळवीरांना वाहून नेऊ शकणा-या अतंराळ कुपिचाही वापर करण्यात आला होता.

तेव्हा ५ जूनला जीएसएलव्ही मार्क - ३ चे पहिले परिपुर्ण असे पहिले प्रायोगिक उड्डाण होणार आहे.

ही मोहिम यशस्वी झाल्यास आणखी अशा दोन प्रायोगिक मोहिमा होतील. यांमध्ये यश मिळाले तर जीएसएलव्ही मार्क 3 चा व्यावसायिक वापर सुरू होईल. 

या GSLV MK 3 ने भारताचे अवकाश क्षेत्रातील भवितव्य बदलण्यास मदत होणार आहे, कृत्रिम उपग्रहांच्या जगांत इस्त्रो हनुमान उडी मारणार आहे, ज्याची सुरुवात जूनच्या मोहिमेने होणार आहे.  

तेव्हा इस्रोला नव्या मोहिमेसाठी शुभेच्छा.

15 फेब्रुवारीला इस्रो 104 उपग्रह प्रक्षेपित करत विश्वविक्रम करणार

15 फेब्रुवारीला इस्रो / भारत एका दमात 104 उपग्रह पाठवत विश्वविक्रम करणार

15 फेब्रुवारीला भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था म्हणजेच इस्रो एका दमात ( प्रक्षेपणात ) 104 उपग्रह सोडण्याचा जागतिक विक्रम करणार आहे.

पुढच्या आठवड्यात बुधवारी सकाळी 9.28 मिनिटांनी श्रीहरिकोटा हुन इस्रोचे अत्यंत भरवशाचे प्रक्षेपक PSLV च्या PSLV C 37 द्वारे ही मोहीम पार केली जाणार आहे.

या प्रक्षेपणात पृथ्वीची अत्यंत उत्कृष्ट छायाचित्रे काढणारा 714 किलो वजनाचा Cartosat 2 नावाचा उपग्रह पाठवला जाणार आहे.

सुमारे 4.7 किलो वजनाचे अमेरिकेतील खाजगी कंपनीचे एकूण 96 उपग्रह ( नॅनो सॅटेलाईट्स ), तर इस्त्राईल ,कझाकिस्तान, युएई, नैदरलँड, स्वित्झर्लंड देशांचे एक ते 4 किलो वजनाचे प्रत्येकी एक उपग्रह सोडले जाणार आहेत. या सर्व परदेशातील nano satellites 1चे एकूण वजन हे 644 किलो असणार आहे.

तर भारताचे सुमारे 10 किलो वजनाचे INS 1A आणि INS 1B हे दोन उपग्रह सोडले जाणार आहे.

मोहीम यशस्वी झाली तर PSLV प्रक्षेपकाची सलग 36 वी यशस्वी व्यावसायिक मोहीम असणार आहे.

अशा एकूण 104 उपग्रहांचे वजन 1378 किलो असणार आहे.

रशियाने 2014 च्या जुलै महिन्यात एकाच वेळी 37 उपग्रह प्रक्षेपित करण्याचा विश्व विक्रम केला होता.

इस्रो / भारत आता विश्वविक्रम करण्यासाठी सज्ज झाला आहे.

विशेष म्हणजे 104 उपग्रह सामावून घेणारा , पकडून ठेवणारा भलामोठा adopter इस्रोने तयार केला आहे. 505 किमी अंतरावर पोहचल्यावर ठराविक सेंकदांनी हे सर्व उपग्रह या adopter पासून वेगळे होतील. प्रत्येक उपग्रह वेगळा होतांना काही सेकंदांचा कालावधी ठेवला गेला असल्याने उपग्रहांची टक्कर होणार नाही हे विशेष. तेव्हा उपग्रहांचा जथ्था अवकाशात पोहचल्यावर 104 उपग्रहांना वेगळे करत नियोजित कक्षेत पोहचवण्याचे खरे आव्हान इस्रोपुढे असणार आहे.

दखल न घेतली गेलेली एक exit....

हेरॉल्ड रोसेन या अवकाश क्षेत्राशी संबंधित electrical engineer चे नुकतेच म्हणजे 30 जानेवारी 2017 ला निधन झाले. खरं तर हे नाव किंवा या घटनेची माहिती सेकंदाच्या काट्यावर धावणा-या सध्याच्या जगांत माहिती होण्याचे काहीही कारण नाही. मात्र या व्यक्तिने केलेल्या कामामुळे सध्या जग धावत आहे, गतिमान झाले आहे, माहितीपूर्ण झालेले आहे असे ठामपणे म्हणावे लागेल. कारण या व्यक्तिला भुस्थिर उपग्रह ( geostationary satellite ) आणि संदेशवहन उपग्रह ( communication satellite ) यांचे जनक म्हणुन ओळखले जाते. 

सध्या पृथ्वीभोवती 600 पेक्षा जास्त भुस्थिर उपग्रह भ्रमण करत आहेत. या उपग्रहांमुळे टीव्ही बघता येतो, रेडियो संदेश पाठवता येतात , हवामानाची माहिती मिळते, इंटरनेट प्रभावीपणे वापरता येते, जगात कोठेही कधीही satellite फोन कॉलने बोलता येते, संरक्षण -  सामरिक क्षेत्राकरता प्रभावी वापर करता येतो. हे उपग्रह नसतील तर सध्याच्या भाषेत जग हे अश्मियुगीन काळात किंवा 1950 च्या काळांत थेट पोहचेल.

असे उपग्रह प्रत्यक्षात आणण्याचे काम  हेरॉल्ड रोसेन या महान व्यक्तिने केले आहे. तेव्हा त्यांच्या exit ची फारशी दखल घेतली गेली नाही हे दुर्देव.  

4 एप्रिल 1957 ला सोव्हिएत रशियाने स्फुटनिक हा पहिला कृत्रिम उपग्रह अवकाशात धाडत जगाला हादरा दिला. या पहिल्या कृत्रिम उपग्रहावर विशिष्ट तंरगलांबीचे संदेश पाठवण्याचे उपकरण बसवले होते. यामुळे उपग्रह डोक्यावरुन जात असतांना संदेश ग्रहण करणा-या साध्या प्राथिमक उपकरणांद्वारे कोणलाही संदेश ऐकता येईल ( आणि रशियाच्या सामर्थ्याची - क्षमतेची कल्पना येईल ) अशी तजवीज रशियाने करुन ठेवली होती.

मात्र यामुळे जगांत पुढच्या काळांत कशी संपर्क यंत्रणा कार्यान्वित करता येईल याचे चित्रच हेरॉल्ड रोसेन यांच्यापुढे उभे राहिले आणि त्या्नी तात्काळ त्यावर काम करायला सुरुवात केली.

त्य़ाकाळी म्हणजे 1960 च्या सुमारास दोन खंडांदरम्यान फोन कऱणे हे काहीसे त्रासदायक प्रकरण होते. विशेषतः दोन खंडांमध्ये समुद्राखालून जरी टेलिफोन वायर टाकण्यात आल्या असल्या तरी अनेकदा तांत्रिक अडचणी येत होत्या. त्यावेळी ऐन भरांत असलेले शीत युद्ध लक्षात घेता रेडियो सिग्नल यंत्रणा हा काही सुरक्षीत मार्ग नव्हता.  त्यामध्येही तांत्रिक अडचणी अनेक होत्याच.

तेव्हा पृथ्वीच्या दोन टोकांमध्ये उपग्रहांच्या माध्यमातून संदेशवहन करणे हे कोणत्याही अडणींशिवाय करणे शक्य होणार असल्याचं हेरॉल्ड रोसेन यांच्या लक्षात आले.

20 मार्च 1926 ला जन्मलेले हेरॉल्ड रोसेन यांनी electrical engineer ची पदवी घेतली, तत्कालिन परिस्थितीमुळे दुस-या महायुद्धात कामही केले. त्यानंतर 1951 च्या सुमारास Hughes Aircraft कंपनीत नोकरीला लागले. विमानविरोधी क्षेपणास्त्र आणि रडारची क्षमता वाढवणे यांवर काम करायला सुरुवात केली.

स्पुटऩिक उपग्रह प्रकरण नंतर हेरॉल्ड रोसेन यांनी संदेशवहन उपग्रहांची संकल्पना कंपनीसमोर मांडली. पृथ्वीच्या भोवती पृथ्वीच्या वेगाने फिरणारा उपग्रह असावा. तो उपग्रह पृथ्वीवरुन स्थिर भासेल एवढ्या उंचीवर असावा. ( geosynchronous कक्षा ). यामुळे त्या उपग्रहाने पाठवलेले संदेश हे पृथ्वीच्या अर्ध्या भागांवर सहज 

प्रक्षेपित करता येतील अशी संकल्पना हेरॉल्ड रोसेन मांडली. भुस्थिर उपग्रहाची संकल्पना मांडली. एवढंच नाही तर 24 किलो वजनाच्या सोलर पॅनेल असलेला, संदेशाची देवाण घेवाण करू शकेल अशा उपग्रहाची प्रतिकृतीही तयार केली. कंपनी प्रमुखांनी ही कल्पना तात्काळ उचलून धरली आणि नासापुढे याबाबात प्रस्ताव ठेवला. त्यावेळी नासाही याच संपकल्पनेवर काम करत होती. तेव्हा नासाने तात्काळ पाठिंबाही दिला, आर्थिक मदत देऊ केली.

मग हेरॉल्ड रोसेन यांनी आणखी दोन साथिदारांना

बरोबर घेत ही संकल्पना प्रत्यक्षात आणली. रोसेन यांच्या टीमने पृथ्वीभोवती पृथ्वीच्या वेगाने फिरू शकेल, संदेश प्रक्षेपित करू शकेल, संदेशची देवाणघेवाण करू शकेल असा synchronous communication satellite म्हणजेच Syncom उपग्रह तयार केला.

नासाने Syncom -1 हा उपग्रह 14 फेब्रुवारी 1963 ला geosynchronous कक्षेत सोडला. मात्र हा उपग्रह तांत्रिक समस्येमुळे निकामी झाला. मात्र 62 जुलै 1963 ला Syncom 2 उपग्रह प्रक्षेपित केला. या उपग्रहाने जगातील पहिले satellite फोनचे संभाषण झाले. अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष केनेडी यांनी नायजेरियाच्या पंतप्रधानांशी उपग्रहाद्वारे संभाषण केले. नासाने Syncom 3 हा उपग्रह 19 ऑगस्ट 1964 ला प्रक्षेपित केला. या उपग्रहाद्वारे जगातील पहिले live उपग्रह टीव्ही प्रक्षेपण झाले. ऑक्टोबरमधील टोकियो ऑलंपिक खेळांचे थेट प्रक्षेपण या उपग्रहामुळे झाले.  दोन खंडांमध्ये कोणताही अडथळा ने येता टीव्ही प्रक्षेपण झाले. जगभरातील लोकांना हे खेळ घरबसल्या बघता आला. ही घटना जगातील तांत्रिक बदलांच्या घडामोडींच्या इतिहासात एक मैलाचा दगड मानली जाते.     

यानंतर अमेरिका आणि रशिया या दोन बलाढ्य देशांनीच

काय अनेक देशानी मग विविध क्षमतेचे भुस्थिर उपग्रह बनवत टीव्ही प्रक्षेपण हि सर्वसामान्य गोष्ट बनवली. जगात टीव्ही घरोघरी पोहचण्यास, नवे मनोरंजनाचे - माहितीचे दालन उघडण्यास मदत झाली आणि जगाचा चेहरामोहरा बदलला. 

भुस्थिर उपग्रहामुळे संबंधित देशाला हवामानाचे ताजे अपडेट्स मिळू लागले. लष्करी वापरामुळे सैन्यदलामध्ये अविरत संदेशवहन शक्य झाले. इंटरनेटचा अविरत वापर करणेही शक्य होत आहे. नागरी वापर करत नागरीकांना विविध सेवा देणे शक्य होत आहे. दुर्गम भागात टेली मिडीसीन सारख्या सुविधा देणे शक्य झाले आहे. भुस्थिर उपग्रहांशिवाय जगाची कल्पनाच करणेच सध्या अशक्य आहे. 

हेरॉल्ड रोसेन हे नाव म्हणूनच जगात सुवर्णाक्षरांनी लिहिले गेले होते - आहे. त्यांच्या जाण्याच्या निमित्ताने त्यांची ओळख, कार्याची महती सर्वांना  व्हावी म्हणून हा नसता ब्लॉगचा खटाटोप. 

विनाशापासून फक्त 2.30 मिनिट जवळ...

Bulletin Of Atomic Scientist या अमेरिकेतील प्रसिद्ध मासिकने नुकतीच Dooomsday Clock या घडाळ्यातील वेळ अर्ध्या मिनिटाने घटवत 2.30 मिनिट पर्यंत नेली, म्हणजेच 12 ला 2.30 मिनिटे बाकी - इथपर्यंत मिनिट काटा आणून ठेवला. गेल्या 63 वर्षातील सर्वात निचांकी वेळ - स्थिती ठरली आहे. जगात राष्ट्रवादाबद्दल वाढत चाललेली अतिरेकी विचारसरणी, डोनाल्ड ट्रम्प यांनी अणू बॉम्बच्या शस्त्रसाठ्याबद्दल व्यक्त केलेले विचार आणि वातावरणातील बदल यावर शास्त्रज्ञांनी मांडलेल्या विचारांबाबत डोनाल्ड ट्रम्प यांच्या प्रशासकीय विभागांनी दाखवलेली असमर्थता... यामुळे doomsday clock हे आणखी अर्ध्या मिनिटाने कमी करत 12 च्या जवळ 2.30 मिनिट पर्यंत सरकवण्यात आले. हा एक जगाला मोठा धोका देणारा जणू भोंगाच या घडाळ्याने वाजवला असे म्हंटले तर ते चुकीचे ठरणार नाही.

काय आहे doomsday clock ?

1945 ला अणुबॉम्बचा वापर प्रत्यक्ष युद्धात झाल्यावर आपण जगापूढे नेमके काय पान वाढून ठेवले आहे याचा साक्षात्कार - कल्पना - भान हे अणुबॉम्ब बनवणा-या Manhattan प्रकल्पामध्ये काम करणा-या काही शास्त्रज्ञांना आले. अणुऊर्जा नियंत्रणाबाहेर गेली तर काय होऊ शकते, या सुप्त ताकदीचे धोके काय आहेत हे प्रत्यक्ष लक्षात आल्यावर शास्त्रज्ञांना धक्काच बसला. एवढंच नाही तर अणुबॉम्ब तयार होण्याची अत्यंत खार्चीक प्रक्रिया, लागणारे उच्च प्रशिक्षित मनुष्यबळ, कालावधी यांमुळे एका शस्त्राबरोबरच तयार झालेल्या एका पांढरा अजस्त्र हत्तीच्या व्यापाची कल्पनाही आली.

तेव्हा या प्रकल्पातील काही शास्त्रज्ञ एकत्र आले आणि अणुऊर्जेबद्दल ( नव्या राक्षसाबद्दल ) ची माहिती समाजापूढे सोप्या वैज्ञानिक भाषेत ठेवावी असा निर्णय त्यांनी घेतला. यासाठी bulletin of atomic scientist हे मासिक काढण्याचा निर्णय घेतला. 1947 च्या पहिल्याच अंकात या मासिकाच्या पृष्ठभागावर एक घड्याळ दाखवले ज्यामध्ये 12 च्या जवळ मिनिट काटा सात मिनिट अंतरावर दाखवण्यात आला.

याचा अर्थ हा की 12 वाजता सर्वनाश ( doomsday ) होणार आहे आणि यापासून जग हे 7 मिनिटे हे दूर आहे. त्यावेळी 1947 ला सुरु झालेले शीतयुद्ध,  तेव्हा अमेरिके सारख्या एकमेव देशाकडे असणारे जगातील सर्वात महाभयानक अणुबॉम्बचे अस्त्र, यांमुळे आक्रमक झालेली अमेरिका, अस्वस्थ सोव्हिएत रशिया...तेव्हा या सर्वांमुळे जग विनाशापासून 7 मिनिटे दूर असल्याचा सांकेतिक संदेश शास्त्रज्ञ या घडाळ्याच्या माध्यमातून देत होते, त्यांनी तो दिला.

खरं तर doomsday clock हे एक जागतिक संकटाची माहिती देणारे, जागतिक शांततेची / अशांततेची स्थिती दर्शवणारे एक प्रतिकात्मक घड्याळ आहे. या घड्याळ्यात 12 वाजता सर्वनाश होणार असे प्रतिकात्मक संगितले आहे. तर घडाळ्यातील मिनिट काटा 12 च्या म्हणजेच सर्वनाशाच्या किती जवळ येऊन ठेपला आहे, सर्वनाशाला किती वेळ बाकी आहे याची माहिती देतो.

bulletin of atomic scientist चे वैज्ञानीक वर्षातून दोनदा भेटतात आणि जागतिक परिस्थितीचा आढावा घेत मिनिट काट्याची स्थिती बदलवण्याबाबत निर्णय घेतात. किंवा एखादी घटना म्हणजे छोट्या युद्धासारखी घटना, 9/11 सारखा अतिरेकी हल्ला, जगावर प्रभाव टाकणा-या व्यक्तीचा मृत्यू.... अशा प्रमुख घटना लक्षात घेऊन मिनिट काट्याबाबत निर्णय घेतला जातो.

Doomsday Clock ची स्थित्यंतरे

1947 ला मिनिट काटा हा 12 या वळेपासून 7 मिनिट  

दूर होता म्हणजेच 12 ला 7 कमी होते. 1949 ला सोव्हिएत रशियाने घेतलेल्या पहिल्या अणूबॉम्ब चाचणीनंतर हा मिनिट काटा चार मिनिटांनी कमी करत 12 पासून 3 मिनिट अंतरापर्यंत आणून ठेवला. कारण जगात ख-या अर्थाने जगात शीतयुद्धाने जोर पकडला होता.

सूर्यामध्ये जी अणूस्पंदने होत अणूस्फोट होत असतात, तीच प्रक्रिया अमेरिकेने अणू बॉम्बच्या चाचणीद्वारे 1952 ला करून दाखवली . एवढेच नाही तर विविध क्षमतांच्या अणूबॉम्बच्या चाचण्यांची मालिका यशस्वी केली.  त्यामुळे पुन्हा एकदा doomsday clock एका मिनिटाने घटवत 2 मिनिट पर्यंत आणले गेले.  जग विनाशापासून 2 मिनिट वर येऊन ठेपले असा त्याचा अर्थ होता. या घड्याळानुसार जग धोक्याच्या पातळीवर सर्वात जवळ आले होते.

1962 चा क्युबाचा क्षेपणास्त्र पेचप्रसंग हा फक्त काही दिवसांत खरं तर तासांत संपला. जगाने सुटकेचा निश्वास टाकला.त्यामुळे घड्याळ बदवण्याची वेळच आली नाही.

अशी स्थित्यंतरे 1991 पर्यंत कमी अधिक प्रमाणात सुरु होती. 1991 ला सोव्हिएत रशियाचे विघटन झाल्याने शीत युद्ध संपले आणि doomsday clock ने निश्वास टाकला आणि मिनिट काटा तब्बल 17 मिनिटवर येऊन स्थिरावला.  म्हणजेच 12 ला 17 मिनिटे कमी.

खरं तर शीत युद्ध संपल्याने अणू बॉम्ब / हल्ल्याची शक्यता संपल्यातच जमा होती. मात्र एव्हाना पर्यावरण बदलाचा नवा राक्षस जगासमोर येऊन ठेपला होता.

जागतिक पर्यावरण परिषदा, सत्ता गाजवू पहाणा-या राष्ट्रांच्या भूमिका, इंधनाचा वाढता वापर, बदलते हवामान, वारंवार येणारा दुष्काळ - पूर, या सर्वांमुळे प्रभावित होणारी अर्थव्यवस्था...यांमुळे bulletin of atomic scientist च्या शास्त्रज्ञांनी पर्यावरण हा विषय गांभीर्याने घ्यायला सुरुवात केली आणि मग पुन्हा मिनिट काटा हा 12 च्या दिशेने सरकायला सुरुवात झाली.

सध्या घड्याळाचा मिनिट काटा कोठे आहे ??

जानेवारी 2017 ला अमेरिकेत सत्तांतर झाल्यावर bulletin of atomic scientist च्या वैज्ञानिकांनी घड्याळाची स्थिती ठरवण्याबाबत बैठक घेतली आणि मिनिट काटा हा आधीच्या वेळेने अर्धा मिनिट कमी करत 12 ला 2.30 मिनिट बाकी असतांना येऊन ठेवला.

1947 पासूनची ही दुस-या क्रमांकाची, 12 या वेळेपासून सर्वाधिक कमी वेळ असलेली स्थिती ठरली आहे.

याचा स्पष्ट अर्थ हा आहे की वाचाळ अशा डोनाल्ड ट्रम्प यांनी सत्ताग्रहण केल्यावर जग अधिकच संकटाच्या खाईत लोटले गेले आहे. हा संदेश तोही दस्तुरखुद्द अमेरिकेमधल्याच bulletin of atomic scientist या मासिकाने दिला आहे हे विशेष.

आता पूढे काय ??

अमेरिकेच्या अध्यक्षपदाची निवडणूक जिंकल्यावर पण शपध घेण्याच्या आधी डोनाल्ड महाशयांनी नौदलाची आणि अणू बॉम्ब साठ्याची संख्या वाढवणार असल्याचे जाहीरच करून टाकले. अमेरिकेच्या अवाढव्य नौदलाचा ताफा 250 वरून दुप्पट नेण्याचा मानस डोनाल्ड यांनी बोलून दाखवला. थोडक्यात त्यांची युद्धपिपासू भूमिकाच यावरून स्पष्ट झाली.

यामुळे जगात विचारवंत, बुद्धिजीव वर्गाच्या जवाबदारीमध्ये वाढ झाली आहे. जागतिक शांतता धोक्यात येणार अशी पावले - निर्णय डोनाल्ड आणि त्यांच्या टीमकडून उचलण्याआधी यांना रोखण्याचे आव्हान या लोकांसमोर असेल.

अतिरेकी राष्ट्रवाद तर अनेक ठिकाणी वाढत चालला आहे, मग भारतही यामध्ये मागे नाही. तेव्हा अशा राष्ट्रवादाला लगाम घालण्याची जवाबदारी त्या देशांतील नागरीकांचीही आहे.

पर्यावरणाचे भान राखतांना प्रगत राष्ट्रांकडून मागास राष्ट्रांवर थोपवले जाणारे अतिरेकी निर्णय ही सुद्धा एक नवीन समस्या निर्माण झाली आहे, त्यालाही पायबंद घालणे आवश्यक आहे.

तेव्हा 2.30 मिनिटांवर आलेला विनाश थोपवण्याचे आव्हान आपल्या सर्वांसमोर आहे. धोंक्याची घंटा वाजवली गेली आहे....

पिनाक 2 / Pinaka 2 सज्ज

पिनाक 2 / Pinaka 2  सज्ज

स्वदेशी multi barrelled rocket launcher पिनाक 2 / Pinaka 2  सज्ज.

काही सेकंदात 12 रॉकेट ते सुद्धा 38 किमी अंतरापर्यंत फेकत काही चौरस किमीचा भाग पूर्ण उध्वस्त करणा-या पिनाक - 1 ची नवी आवृत्ती Pinaka - 2 लष्करात दाखल होण्यासाठी सज्ज झाली आहे. नुकत्याच चांदीपूर -  ओडीसा इथे नव्या पिनाक - 2 या नव्या आवृत्तीच्या यशस्वी चाचण्या घेण्यात आल्या.

पिनाक दोन / Pinaka - 2 ची वैशिष्ट्ये....

पिनाकची 2 च्या मारक क्षमतेचे अंतर आता दुप्पट म्हणजे सुमारे 76 किमी झाले आहे.

पिनाक 2 मधील रॉकेट हे गायडेड ( मार्गदर्शन करता येणारे ) असणार आहे , दिशा बदलवू शकणारे असणार आहे. म्हणजेच रॉकेटमध्ये एक छोटा कॉम्पुटर असणार जो गरज वाटल्यास रडारद्वारे संदेश घेत नियोजित लक्ष्याच्या मार्गावर असतांना दिशा बदलवू शकेल.

यामुळे समजा पिनाकमधून रॉकेटने लक्ष्याच्या दिशेने झेप घेतली आणि लक्ष्याने जागा बदलायला सुरुवात केली किंवा नवीनच लक्ष्य रडारवर आले तर हवेतल्या हवेत लक्ष्याच्या दिशेने जाणारे रॉकेट काही अंश कलत - दिशा बदलवत सुधारित लक्ष्याचा वेध घेऊ शकणार आहे.

तसंच पिनाक 2 मध्ये गरजेनुसार गायडेड रॉकेट्स आणि unguided रॉकेट्स एकत्र ठेवता येऊ शकतात.

एका पिनाकमधील 12 रॉकेट्स हे अवघ्या चार सेकंदमध्ये डागता येतात.

पिनाक हे अत्याधुनिक त्राता ( Trata ) वाहनावर आरूढ असून एका बॅटरीमध्ये पिनाकची 6 लौंचर्स असतात. म्हणजे समजा सहा पिनाकमधून एकाच वेळी प्रत्येकी 12 म्हणजेच एकूण 72 रॉकेट्स डागता येतात. यामुळे किती मोठा चौरस किमी क्षेत्र नेस्तनाबूत - नष्ट करता येऊ शकते याची आपण कल्पना करू शकता.

पिनाक हे पुण्यातील DRDO म्हणजे संरक्षण संशोधन आणि विकास संस्थेच्या Armament Research & Development Establishment, Pune (ARDE) या विभागाने पूर्णपणे  स्वबळावर विकसित आणि सिद्ध केलेले आहे.

अशा प्रकारचे अस्त्र प्रत्यक्ष युद्धात / surgical strike सारख्या हल्ल्यामध्ये अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावू शकते यात शंका नाही.

लवकरच पिनाक 2 ची आवृत्ती लष्करात दाखल होणार आहे.